Η επικαιρότητα ενός "αγανακτισμένου" μέσα από τρία βιβλία

Επειδή και εγώ είμαι «αγανακτισμένος», από μαζοχισμό ίσως, κάθησα και ξαναδιάβασα τρία βιβλία. Το ένα είναι «Η Ψυχολογία των Όχλων» του Γουστάβου Λεμπόν, βιβλίο που γράφτηκε το 1895, σε μία περίοδο όπου η Γαλλία βρισκόταν σε οξύτατη κοινωνικο-πολιτική κρίση. Το δεύτερο είναι «Η Επαναστατημένη Μάζα και η Τεράστια Σημασία των Βλακών εν των Συγχρόνω Βίω» του Ευάγγελου Λεμπέση. Το βιβλίο αυτό γράφτηκε πριν 90 χρόνια και επανεκδόθηκε στην Ελλάδα το 1988 από τις Εκδόσεις Των Φίλων. Το τρίτο βιβλίο είναι το
«Πώς Πεθαίνουν οι Δημοκρατίες», του Ζαν-Φρανσουά Ρεβέλ, που στην Ελλάδα εκδόθηκε το 1986 από την Ευρωεκδοτική.

Στο πρώτο βιβλίο, ο Γ.Λεμπόν αναφέρει ότι η μάζα είναι ένα συνοθύλευμα ατόμων που έχουν μία νοητική ενότητα και που συγχωνεύονται σε ένα κοινό αίσθημα και πνεύμα. Έτσι, ακόμα και τα πιο ευφυή και μορφωμένα άτομα, στην μάζα εξισώνονται προς τα κάτω. Ο πιο μορφωμένος και ο πιο ψύχραιμος καταντά να αξίζει όσο και ο λιγότερο ορθολογικός και «πολιτισμένος». Η συνείδηση είναι ατομική, το υποσυνείδητο είναι συλλογικό. Στην κυριαρχία αυτή των βαθύτερων και ανορθολογικών τάσεων οφείλεται και το αίσθημα της ακατανίκητης δύναμης που χαρακτηρίζει την μάζα –και που εντείνεται από τον μεγάλο αριθμό, την ανωνυμία και την ανευθυνότητα. Το άτομο κυριεύεται από ένστικτα που, αν ήταν μόνο του, θα περιόριζε.

Τα μαζικά άτομα, κατά τον Γ.Λεμπόν, δεν μπορούν να σκεφθούν λογικά, δεν γνωρίζουν τις αποχρώσεις, δεν ανέχονται τον αντίλογο και δεν προάγουν στο εσωτερικό τους τις διαλεκτικές συζητήσεις, υιοθετώντας ή απορρίπτοντας τις απόψεις στο σύνολό τους. Είναι ετεροκίνητα, εύπιστα, ευμετάβλητα, ασταθή, παρορμητικά, μισαλλόδοξα, δογματικά, ουτοπικά, αυταρχικά και συντηρητικά –ειδικά το τελευταίο σημαίνει ότι τείνουν να επαναφέρουν την παλαιά τάξη πραγμάτων…

Έτσι, η νοητική συγκρότηση της μάζας την καθιστά ιδιαίτερα ευπρόσβλητη σε απλοϊκές θεμελιώδεις ιδέες, βαθειά ριζωμένες στο ασυνείδητο, που αποτελούν μέρος των «κληρονομικών» αποθεμάτων του κάθε έθνους. Οι ιδέες που για διάφορους συγκυριακούς λόγους εισέρχονται στην συλλογική ψυχή μπορεί να αποκτήσουν τεράστια δύναμη και να έχουν σημαντικότατες επιπτώσεις, οδηγώντας σε πολέμους και επαναστάσεις. Οι συλλογισμοί της μάζας είναι «πρωτόγονοι», χονδροειδείς, αναλογικοί, γενικευτικοί κλπ., ενώ καταλαβαίνουμε γιατί οι εικόνες μπορεί να ασκήσουν μεγάλη επιρροή στην φαντασία της. Η τελευταία είναι κατ’ εξοχήν έδρα της «πνευματικής ζωής» του πλήθους και η τέχνη της διακυβέρνησής τους συνίσταται στην τέχνη της έξαψης και του εντυπωσιασμού, της διέγερσης αυτής της φαντασίας, κυρίως μέσω δυνατών και υποβλητικών εικόνων, λέξεων και συνθημάτων, ύμνων και τραγουδιών, κ.α.

Από την πλευρά του, ο Ευάγγελος Λεμπέσης επισημαίνει ότι, όπως προκύπτει από την ιστορική εμπειρία, η μάζα και ο αρνητισμός της είναι ο προθάλαμος για πολιτικές εκτροπές, όπως για παράδειγμα η ανάδυση της χιτλερικής Γερμανίας. Στο πλαίσιο αυτό, η επικοινωνία με την μάζα (προπαγάνδα) έχει μία ανορθολογική βάση, τις συλλογικές πεποιθήσεις, και, κυρίως, ένα εργαλείο, την υποβολή (άμεση ή από απόσταση). Η τελευταία συνίσταται στο να «βάζουμε» στο μυαλό του «μαζικού ανθρώπου» μία ιδέα και αυτός να αισθάνεται ότι την έχει σκεφτεί ο ίδιος, να ταυτίζεται με αυτήν. Πρόκειται για μία ειδική κατάσταση –και για την οποία γινόταν πολύς λόγος την εποχή εκείνη– παραπλήσια προς αυτήν της σαγήνης που ασκεί ο υπνωτιστής στον υπνωτισμένο, χαρακτηριζόμενη από την παραλυσία της ζωής του εγκεφάλου, την εξαφάνιση της συνειδητής προσωπικότητας, της κρίσης και της βούλησης και την κυριαρχία των ασυνείδητων δραστηριοτήτων.

Ένα από τα αποτελέσματα της υποβολής είναι και η νοητική μετάδοση, δηλαδή η έντονη και ταχεία μετάδοση συναισθημάτων και πράξεων στο εσωτερικό της μάζας, κάτι που αποτελεί ένα είδος νοητικής και πολιτισμικής παλινδρόμησης, οπισθοχώρησης πολλών βαθμίδων στην κλίμακα της προόδου.

Τέλος, ο Ζαν-Φρανσουά Ρεβέλ εξηγεί στο βιβλίο του ότι κάθε δημοκρατικό πολίτευμα εκτρέφει στο εσωτερικό του αυτούς που θέλουν να το καταργήσουν. Συνήθως δε η διαβρωτική δράση τους αρχίζει από τον εξευτελισμό των θεσμών, την απαξίωση του πολιτικού προσωπικού και την σκόπιμη καλλιέργεια ενός «κενού» που την δεδομένη στιγμή έρχονται να καλύψουν κάποιοι «σωτήρες». Τεράστιος είναι δε στην διαδικασία αυτή και ο ρόλος των κατά Λένιν «χρήσιμων ηλιθίων».

Αυτά τα ολίγα, για εκτόνωση της «αγανάκτησης».